Бала Жүсіп өлең оқиды.
Тiрлiк пен денсаулықта – баста бағым,
Онан соңғы дәулетім – тiл мен жағым.
Құдай берген он екi мүшелерім ,
Өз өнерім өзіме–алтын тағым.
Алты алашқа жайылып кеткен атым,
Жүрген жерім - ду базар, қылып хатым.
Ұстаз пiрдiң һүмматы болып жәрдем,
[Бiр] ұшсам, кете берем, бар қанатым.
Баянауыл: Қызылтау- өскен жерім ,
Кiрім жуып, кiндiгім кескен жерім .
Қалам, сия, қағазды қолыма алсам,
Келер қоршап бойыма ғайып пiрім .
Айдабол мен Күлiктен- шыққан затым,
Мәшһүр деген– бiр лақап, Жүсiп- атым.
Орта бойлы, қой көздi, пiтiр(пiти) мұртты,
Аққұба, бидай өңдi қиапатым.
Жылым- қой, тоғыз беске келiп жасым,
Жарастықты, көрнектi сақал, шашым,
Жел қайықтай жел сөзге есушi едім ,
Тұрған күнде: “домалап өрге тасым!”
Сахнаға ерке немересімен атасы шығады. Атасы алдына түсіп кетіп барады, немересі ынжықтанып келеді. Атасы арасында немересіне қарап «Бол, жүр» деп, қояды.
Немересі: Ата, зачем ты меня собой взял? Я же никому не мешал, сидел играл свою приставку. Если тебе делать нечего, мог бы присоеденится, вместе играли бы...
Атасы: Қойшы, қайдағы приставалкаңмен басымды қатырма, жүр мен сені атаңмен таныстыруға алып балам.
Немересі: Не надо мне «атамды танытуға», я же себя хорошо веду!
Атасы: Атаңды танытуға емес, атаңмен таныстыруға алып барам деймін шалабек.
Немересі: Я же тебя знаю, и нагашы дедушку знаю. Если хочешь познокомить, можно было и дома знакомиться. - Меня зовут Айдар, это имя мне дал дедушка, рад знакомству!
Атасына қарап қолын созып
Атасы: Менің есімім Дінмұхаммед, Айдар деген шалабектің атасымын. Шала десе, шаласын. Үндемей жүре берші. Қазір көресін.
Немерсі: Не шалабек, а человек! А, патом ты тоже как папа чуть что «молчи, еще не до рос». Вот когда я вырасту, также буду говорить «басымды қатырма, у меня дел хватает». И потом, я устал. Хочу пить, отдохнуть.
Атасы: Қазір жетіп қалдық. Барған соң су да ішесін, жатасын да. Егер, қазір ерінбей бірге баратын болсаң, өкінбейсін. Сосын жарайды мен сенімен бірге приставалкаңды ойнауға келісемін.
Немересі сықылықтап күліп.
Немересі: Ата приставалка емес, приставка. По другому говоря ПлейСтейшн.
Атасы: Какая разница? Ойнасам болды емес пе?
Немересі: Обещаешь?
Атасына қарап қолын созады.
Атасы: Ойбай шай іш, пай ішіңді қой. Ер адам бір сөйлейді.
Немересінің қолын алады. Біраз жүргеннен кейін.
Немересі: Аташка, скажи зачем мы идем пешком, можно же было папу попросить чтоб нас довез.
Атасы: Кел біраз отырып, тыныстап алайық. Күн қыздырып, діңкемді құрытты. Қарашы, мына жер қандай көркем, таза табиғат. Приставалка, телепон, ымтрнет деген нәрселер жоқ. Біз үйден жаяу келе жатқан жоқпыз ғой, бұл жерге асты биік көлік болмаса, онша мұнша көлік кіре бермейді. Сосын әкеңді, жұмысынан қалдырып қайтеміз, тем более ол бұл жерде болған. Ата мен немеренің бірге серуендеп қайтқанына не жетсін.
Немересі: Ладно, только по секрету скажи куда мы идем? Я никому не расскажу.
Атасы: Біз Мәшһүр Жүсіп атамыздың кесенесіне бара жатырмыз. Аруағына құран бағыштап, зиярат етуге барамыз.
Немересі: Так бы и сказал. (Біраз үндемей отырып) А почему его родители дали ему такое странное двойное имя, Машһүр Жүсіп?
Атасы: Жоқ шалабек, оның азан шақырып қойған аты адам Жүсіп, ал Мәшһүр есімі оған кейін қосылған. Жүр, жетіп қалдық.
Немересі мен атасы сахна сыртына шығады.
Перде көтеріледі. Бала Жүсіп өлең оқиды. Артында Көпей, Мұса және Мариям қозғалыссыз отыр.
“Тарғын” мен “Қозы Көрпеш” шықпай Ма ендi?!
Кім бiлген оқып бұрын мұндай тiлдi.
Өлеңi “Төрт жiгiттiң”- қосақталып,
Хазiреттiң үйім енен бiрге келдi.
Көргеннен оны Мәшһүр жазып алды,
Соқтырып жұрт алдына жатқа салды.
Ауызынан сiлекейi шұбырумен,
Тамаша, естiген жан (жұрт) аң-таң қалды.
“Сөйле!”- деп, ұмтылып тұр бiздiң өңеш,
Тiлім тағы тақылдақ, көмес емес.
“Көпейдiң бiр баласы қақсап тұр”- деп,
Сол күнде жұрт аузында болдым кеңес.
Күнi едi аға сұлтан сол күнде ендi,
Баянтау қаласына Мұса келдi.
Алдына көремін деп алдырғанда,
Тынбастан жазған Мәшһүр қақсай бердi.
Бала Жүсіп өлең оқып болған соң, артындағы үлкендерге қосылады. Оларға жан бітіп диалог басталады.
Мұса: Алла осы балаға ұзақ ғұмыр берсе, әлемді өзінің даусыз дарынымен таң қалдыратын ер болады. Мына бала Мәшһүр болатын азамат!
Көпей: Құдай тiл-көзден қаққай. Батаңызды беріңіз!
Мұса: Сопы мырза қара ұлға көңілің сап,
Сән келтірген бұл заманда тіл менен жақ!
Біреулердің сөзі тимей тұрған кезде,
Бұл балаға мұнан былай үкісін тақ!
Құршын құлақ талай елдің қандырар ұл,
Өмір жолы ұзақ болса жалғанда бұл.
Болашақта абыройлы Мәшһүр тұлға,
Болса егер болады сол дәл осы ұл!
Барлығы бата қайырады.
Көпей: Айтқаныңыз келсін!
Мариям: Бұл ұлға өз қолыммен үкі тағам
Қалтасынан үкі шығарып, Жүсіптің тақиясына кигізді.
Бала Жүсіп топ алдына шығып тағы өлең оқыды.
Үй тола бала оқытқан молда Жүнiс,
Барады қаңғып Мәшһүр қылып жүрiс.
Барғанмен үндемей жай отыра ма,
Шықпай ма айтысумен жанжал, керiс?!
Ауызын “ә” дегiзiп, аштырмаймын,
Айтысуға келгенде, бас бұрмаймын.
Хазiреттен естiп, бiлген жат сөзбенен,
Бала түгiл молдасын бастырмаймын.
“Ей, сенi ме?!”-десумен кiжiнедi,
Мәшһүрдiң өзi не едi, сөзi не едi?!
Тамам бала оқудан шығып алса,
Жазған Мәшһүр тапталып езiледi.
“Ал, қылайық,- деседi,- ақтүйебас!”
Мәшһүрдiң бiр шықпайды көзiнен жас.
Ең аяған-астынан тұрғызып ап,
Бар болған болысқаны: “Ал,-дейдi -қаш!”
Маған сонда жоқ шығар тимеген қол,
Мұстафада бықыған ұл мен қыз мол.
Бiр Ақбура: хазiреттiң жалшысы бар,
Адамзатта аяйтын жалғыз-ақ сол!
Аяғанмен жете ме әлi көпке,
Бiр өшiксе, көп бала көне ме епке?!
Балалықта басымнан өткен күндi,
Қалай тiзiп сөйлейiн бәрiн жiпке?!
Өлең оқып бітісімен перде түсіріледі.
Ата мен немересі шығады.
Немересі: Ата, что дальше было?
Атасы: Ой, енді менің дәнкем құрып, қалжырап қалдым. Жүруге шамам жоқ.
Немересі: Ата, так не честно! Сам меня в это затянул, а теперь задний даешь?
Атасы: Анау-мынауыңды қой. Одан да Мәшһүр Жүсіптің қасиетті жайлы әңгіме айтып берейін.
Немерісі: Ну, давай. Все равно проста так сидим.
Атасы: Мәшһүр-Жүсiпке ерекше қасиет қонуына байланысты мынадай бiр әңгiме бар. Бұхарада шәкiрт болып жүрген кезi екен. Бiрде монша iздеп көшеге шықса, алдынан бiр ақсақал адам кез болып:
- Жүр, балам, мына жерде монша бар, - деп бастай жөнеледi. Сәл жүрген соң шағындау, көзге қораш бiр моншаға әкелiп кiргiзiп, Мәшкеңдi шешiндiрiп, арқа-басын ысып, кәдiмгiдей жуындырады.
«Е, осындайды кәсiп етiп жүрген бiр мүсәпiр екен ғой» деп ойлаған Мәшһүр атамыз қызметi үшiн деп шалға ақша ұсынса, ол алмайды. Iшiнен: "Апырмай, шайхы адам екен ғой" деп ойлаған Мәшкең рақметiн айтып, сәл былай ұзай бере, артына қараса, монша да, жаңағы шал да жоқ. Бұның не керемет екенiн түсiне алмаған ол ертеңiнде медреседегi ұстазына баян етедi. Ол қуана тыңдап: "Балам, құдай жарылқаған екен, сенiң барғаның Қожа Бахауеддиннiң моншасының орны едi. Саған назары түсiп, шомылдырған өзi болар, сiрә. Ендi саған қасиет қонды, аузыңнан шыққан сөздiң бәрi лепес, қабыл болады!" - деп, қолын жайып, батасын берiптi.
Немересі: Интересно как! Ата, я тоже могу стать таким?
Атасы: Бәлкім, Алла қасиетінен айырмаса болатын шығарсын! Біраз, тынығып алдық. Енді жүр, жолымызды жалғастыралық.
Сахна шетіне шығып кетеді.
Перде ашылады. Сахна ортасында бір ақсақал тұр, оған Жүсіп қарама-қарсы басып келеді. Үлкенді көрген Жүсіп қолын созады.
Жүсіп: Ассалаумаалейкум ақсақал, жұма қабыл болсын!
Ақсақал Жүсіптің қолын үнсіз алып, Мәшһүрді үш айналып, о жер, бұ жерiнен түрткілеп
Ақсақал: жетпiс екi, жетпiс үш... жетпіс екі, жетпіс үш
Ақсақал Жүсіпті айналып болып, кетіп қалады. Ортада аң-таң болған Жүсіп ақсақалдың соңын
Жүсіп: 72-73 сағатта өлемін бе?
Ақсақал үн-түнсіз ізін жалғастыра береді. Жауап күткен Жүсіп қайта тіл қатты
Жүсіп: 72-73 күнде дәмiм таусыла ма?
Ақсақал үн-түнсіз ізін жалғастыра береді. Жүсіп бұл жолы жауап күткен жоқ, ұзақ ойланып тұрып, елге тіл қатты
Дүние, ойлай берсем, жалған дейдi,
Әркім дi әлекке тек салған дейдi.
Дүниенi өле-өлгенше қуып-қуып,
Ауызы аңқиып құр босқа қалған дейдi.
Хикаят сөз бастайын әуел бастан,
Бұл күнде жүйрiк қайда таптан асқан?!
Сөзім дi құп тыңдайтын ғазиз болса,
Хикаят сөз жазайын бiраз дастан.
Заманды жылдан-жалға қуландырды,
Бойыңды алтын-күміс буландырды.
Келгенде жүз-тоқсанға бiр өлім бар,
Көзiңдi әлi-ақ бiр күн суландырды.
Перде жабылады.
Ата мен немересі шығады.
Немересі: И? Что он умер через 72 дня?
Атасы: Жоқ, шалабек! Егер Жүсіп сен сияқты болса, шыдамсыздықтан кетер ме еді. Ол сағаттарды күтті, күндерді күтті соңында өмірінің жасы екенін түсінді. Бұхардағы оқуын тәмәмдап келіп, екі жылдай өз ауылында балаларды тұрмысын түзеп, тағы үш мәрте Түркістан, Ташкент, Бұхара, Самарқанд қалаларына сапар шегіп, білімін молайтады. Осы сапарында түрколог - академик В.В. Радловпен танысып, ауыз әдебиетінің нұсқаларын жинап бастыру ісімен айналасады. Осылайша қазақ фольклорының жүйелі жинақтаушысы болды.
Немересі: Ата, ты как ходячий википедия!
Атасы: «Қарты бар елдің
Қазынасы бар,
Қызы бар елдің
Базынасы бар» – деп, босқа айтылмаған. Ертең қартайғанда, сен де өз балаларыңды алып жүріп білгеніңді үйретесін!
Немересі: Скорее бы, так не терпиться! Хочу быть весь таким умным, и говорит своим детям «Чтобы вам стать как я надо познать жизнь!»
Атасы: Алдымен, сол өмірді өзің көріп ал! «Жасында байқары жоқтың
Жасы жеткенде айтары жоқ» дейді дана халқым. Сондықтан әр сәтіңде жақсылық үйренуге жұмса!
Немересі: Жарайды ата!
Ата мен немересі сахна шетіне шығып кетеді.
Перде ашылады. Сахнада бала Жүсіп, орта жастағы Жүсіп, және кәрі Жүсіп тұр.
Адам Жүсіп: Жігіттер, жақсы қайда өнер шашқан,
Жүдеген ғаріптердің көңілін ашқан,
Анау озық, мен кейін қалам ба деп,
Көз салып бірін бірі шамаласқан?
Сүрініп ат аяғы кетер болса,
Дұшпан түгіл, досың да табаласқан.
Бұл жұртта сұмырай нәрсе толып жатыр,
Өтірік, ұрлық, өсек араласқан.
Өңшең сәурік, теке мен бұқашықтар
Бір-бірін сүзіп, жаншып, жараласқан.
Жақсыны өзі болған көре алмаған,
Өрт қойып жан-жағынан қамаласқан.
Ақылшы шықты бізге үй басынан,
Данышпан ойы зерек, жұрттан асқан.
Биге-пара, байларға-өсім болды,
Бой тартқан, арамдықтан бар ма қашқан?
«Сен кімнен қорқасың!» деп жел береді,
Кісі жоқ «қой» дейтұғын, жұртты басқан.
Мәшһүр Жүсіп: Жүйрік ат, көңіл ашар қыран, тазы,
Жігітті жібермейді малдың азы.
Әркім-ақ жамандыққа көңіл берді,
Тыятын болмаған соң мықты қазы.
Сөзі бар замандастың терісқақпай,
Жарассашы бір-біріне айтқан назы,
Тұйғынға күшігендер ауыз салып,
Жем болды қарға, ұзаққа қоңыр қазы.
Басшымыз ел пайдасын сөйлемейді,
Білгіштер бұл жұмысқа емес разы.
Көптен-көп іздегені бүліншілік,
Қанша айтып таусылмайды еш аразы.
Әлі жоқ аңқылдама түсер жарға,
Айтпаса, қайдан білсін, ел сабазы.
Әлі жүр біздің қазақ надандықта,
Қор болып сол себептен өнерпазы.
Мәшекең: Әр нәрсе шағымызда болып жатқан.
Жақсылық ойлаңыздар, біздің халық,
Тастаңыз жамандықты толып жатқан,
Құрметті ел билеген хакімдер де
Жыландай зәрін төгіп, сорып жатқан.
Бас салып зарлы, мұңлы, кем-кетікті
Бүркіттей тырнағымен бүріп жатқан.
Әркімді арбауына түсірем деп,
Түлкіше сол құйрығын бұлаңдатқан.
Жүзіме көрінгендер көз салар деп,
Өн бойын тоты құстай сылаңдатқан.
Жатырмыз біз қараңғы ұзақ күнде,
Көрінбей жарық сәуле бір таң атқан.
Желкелер старшының бейшараны,
Таба алмай кедей ақша, жапа тартқан.
Ұлыққа кімнің сөзі жете берер,
Осындай жұмыстар бар толып жатқан.
Үш жас аралығындағы Мәшһүр сахна сыртына кетеді.
Ата мен немересі шығады.
Немересі: Ата, біз жеттік!
Атасы: Ай, Шалабек! Саған әлі көп нәрсе үйрену керек.
Ата мен бала тізерлеп отырып, бата жасайды. Беттерін сипап тұрғанан соң. Атасы баласына қарап
Атасы: «Ең әуел керек нәрсе иман»-деген,
«Ақырет iстерiне инан!»- деген!
«Құдай кешiрер!»-дегенмен, iс бiтпейдi,
«Иман шартын бiлмесе, есен»- деген.
«Екiншi керек нәрсе- ғақыл» –деген.
«Ғақылсызда таупық жағы тақыр!»-деген.
«Аз iске ашуланып , дiнiн бұзар,
Иманын кәпiрлiкке сатар!»-деген.
«Үшiншi қымбат нәрсе- сабыр!»-деген,
«Сабырлысы Мұратын табар!»-деген.
«Әр iсте сабырсыздың тәубе-зорлық,
Сабырсыздық басқа пәле салар!»-деген.
«Төртiншi, қымбат нәрсе шүкiр»-деген,
«Нығыметке шүкiрсiздiк-күпiр!»-деген.
Жатқан жерден: «Құдай кешiр!»- деген-қорлық,
«Себеп iздеп тура жолмен жүгiр!»-деген.
«Бесiншi, қымбат нәрсе-әдеп»- деген,
Әдепсiзде иман тұру ғажап!»-деген.
«Кәпiрлiк- әдептiде тұрмағандай,
Әдеп деген Махаббатқа себеп!»-деген.
Ата мен бала сахна ортасына шығады. Жан-жағынан қалған әртістер шығады.
