Ұлттыңсаны аландатуда
Амангелді Д. Н.
Мамандырылған «Жас дарын» мектебі, 8 Д сынып оқушысы, Павлодар қ.
Бала – келешек өмірдің тірегі. Мұрагері жоқ отбасының болашағы да жоқ, халқы саны аз «Мәңгіліе елдің» болашағы да қауіпті. «Адам өзі мың жасамайды, ұрпағымен мың жасайды» дейді дана халқымыз. «Балалы үй – Базар, баласыз үй қу мазар» дейтін де мақал бар. Бүкіл тарихи ғұмырын ат үстінде өткізіп неше рет өліп, неше рет тірілген көшпелілер ұрпақ мәселесіне айырықша мән берген. Ақылды да көрікті әрі тәртіпті балаларды тәрбиелеу үшін ата-бабамыз қолдан келгеннің бәрін істеумен болды [2, 1 б].Қазақтар саны - Отан тарихының, әсіресе оның тарихи демография саласының ең бір өзекті проблемасы болып табылады. Оның өзектілігі егеменді Қазақстан Республикасының мемлекеттік, ұлттық, саяси-әлеуметтік тағдырына тікелей байланысты. Себебі Қазақстан Республикасының қауіпсіздігі мемлекетке өз атын берген қазақ ұлтының өсіп-өнуі мен дамуына байланысты, мемлекеттің ең зор байлығы – халқы, оның әлеуметтік – демографиялық дамуы – мемлекеттің, ұлттың, этностың, негізі болып табылады
Егеменді елболып, іргемізді бүіндеп отырғанкезде ұзақ жылдар бойы отаршылдық тұзағына түскен ұлттықсанамыз қайта жанданып, даму үстінде болды. Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялықмінез-құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерденайқын байқалады.
Республикамыздың географиялық картасына көз салсақ екі бірдей құрлықтың территориясындаорналасқанын байқаймыз. Алып Евразия суперконтинентінің кіндік ортасы Қазақстанда жатқандықтан және республика жер көлемінің 400 мың шаршы шақырымы, яғни 15%-і (Швеция мемлекетінің жерімен тең) Европада орналасқандықтан өзімізді Европалық жәнеЕвразиялық мемлекет депесептеуге болады.
Саны жағынан қатты әлсіреген қазақ халқының өз жерінде азшылықта қалуынан кереғар, күңгірт көріністертуындайтын болса оның өзінен саны басым халықтармен іргелес жатуықосымша қиыншылықтарға алып келеді. Шығысымызда халқының саны қазақтан 100 еседен астам милиардтан астам Қытай мемлекеті орналасқанын естен шығармауымыз керек. «Қара қытай қаптаса – ақыр заман болады» деп бабаларымыз бұдан 500 жыл бұрын өз ұрпағын ерекше ескерткен. Солтүстігімізде Қазақстан 15 еседен артық «ормандай көп орыс» жайғасқан.«Орыспен дос болсаң – айбалтаң жаныңда болсын» деп бұдан 300 жыл бұрын айтқан екен отаршылдық өктемдіктен әбденмезі болған момынқазақ бабамыз [6, 3 б]..Мен,осытақырыпты зерттеуге алғанда, бірбақылағаным, статистика мәліметтері ұлтымыздыңсанына байланысты, тымжиі өзгеріп отырғаны.Сыртқы қауіптың көпболуы, саяси тұрақсыздық, табиғи жәнежасанды жұт дегенфакторлар «қазақ» ұлтының өмірсүріуін үлкен проблемағаайналдырған екен. Әр түрлі статистикалықмәліметтерді пайдаланып, мен ұлтымыздың саны соңғы550 жылда қалайжәне неліктен өзгергенін, бүгінгікүнде, яғни 2016 жылдың наурыз айынадейін «Қазақ» деген ұлттың өсунемесе кему динамикасынабақылау жасаймын.
Қазақ халқы санының әр түрлітарихи кезеңдердегі өсіпкеміген күрделі динамикасы
| жылдар | Жалпы саны | Орташа жылдық кемуі (-), өсуі (+), қарқыны (%-есептегенде) |
| 1465ж. 1723ж. 1725ж. 1845ж. 1900ж. 1916ж. 1921ж. 1931ж. 1933ж. 1941ж. 1945ж. 1950ж. 1960ж. 1970ж. 1980ж. 1990ж. 2000ж. 2015ж. 2040ж. 2090ж. 2165ж. 2300ж. 2500ж. | 1млн. 100 мың 3 млн. 330мың 2 млн. 222мың 3 млн. 600мың 5 млн. 000мың 5 млн. 650мың 4 млн. 800мың 5 млн. 450мың 3 млн. 400мың 3 млн. 750мың 3 млн. 150мың 3 млн. 460мың 4 млн. 470мың 6 млн. 280мың 7 млн. 990мың 10 млн.000мың 12 млн.300мың 15 млн.000мың 18 млн.500мың 23 млн.000мың 26 млн.500мың 30 млн.000мың 33 млн.000мың | - +0,8 % -16,8 % +0,5 % +0,7 % +0,8 % -3,0 % +1,3 % -12,5 % +1,3 % -4,0 % +2,0 % +3,0 % +4,0 % +2,7 % +2,5 % +2,3 % +1,5 % +0,9 % +0,5 % +0,2 % +0,10 % +0,05 % |
№1 кесте
Бұл кезеңде қазақхалқының алғашқы ұлттық мемлекеттегі қазақ хандығы құрылып,орнықты Алаш ұлысықазақ ұлты болыпқайта қалыптаса бастады. Ұлттық ынтымақтықтыңнәтижесінде сол тарихикезеңде қазақтар саныжағынан тез өсіп, өзініңата-мекенін толық игеріпүлгерді. Ортақ ұлттықтіршілігіміз – халықтықдемографиялық өмірбаянымыздыңжемісті де жеңісті өсуқарқыны басталды. Алдатосып тұрған жауапкершілікпен отаршылдық сияқты әртүрлітарихи қиыншылықтар мен сан қилыәлеуметтік апаттарға қарамай,осы өткен 525 жылдың ішіндебіздің санамыз 10есеге жуық өсе алған [3,13б]. Біздің жыл санауымызғадейін, яғни осыдан2000 жыл бұрын қазақхалқының құрамына енгентүркі тілдес ру-тайпаларсаны 200 мың адамға жеткен. Қазақхалқы сәтті өсіпкеле жатқан кезіндеалғаш рет қатты жауапкершілікке ұшырар «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» жылдарына тапболды. Осы екіжылдың қияметті кезеңхалқымыздың тірнектеп 258 жыл бойыжинаған санының жартысын жоқетіп, оны демографиялықдеңгейі жағынан 128 жылғатөмен түсіріп тастаптыекен.
1725 жылдан бастап191 жылға созылған (1916ж.) екінші сәтті демографиялық қайтаөсу кезеңіміз басталды. Осыкезеңде, яғни 1916 жылға дейінқазақтың саны 2,5 еседенастам қайтадан өсті. Ақтабаншұбырындының шығыны 100жылда әрең тоқтады.
1916 жылдың ортасынанбастап қазақ үшінбаяу болса да, бірқалыпты демографиялықдаму үрдісі аяқталып,жаңаша «отыз жыл (1916-1945ж.) ойран» басталды. Дәл осы жылықазақ халқы санжағынан өзінің еңбиік тарихи шыңына көтеріліпүлгерді.
(1931-1933ж.) ашаршылық жәнеҰлы Отан соғысы, жалпы алғанда барлығы13 жылға созылғанқасіретті демографиялық апаттар халқымыздың санын3,5 млн. олқыландырып кетті. 1916 жылдың деңгейіне қазақтар 50 жылдан соң, тек 1966жылығана көтеріле алды.
1946-1960 жылдар аралығындахалқымыздың өсу қарқыны1,5-2,0 %-тен 4 %-ке дейінүдей түссе, 1960жылдан 1988 жылғадейін бір деңгейдесақталып қалды.
«Демографиялыққайта жаңғыру» деген 1970-2000 жылдардағы отызжылдық кезең бізге несіменқұнды? 1990 жылдың ортасында әлемдегібарша қазақтың қасиетті жеті нөлібар 10.000.000 млн. адамға жетті.
2000 жылы яғниХХІ ғасырда туған халқымыз едәуір есейіп,салмақты санға ие болаалды. Алдын ала жасалғанжорамалдарға қарасақ 2025 жылыхалқымыздың саны 15.000.000 млн. адамға жеткен. Осыжылдары Қазақстандағы халық санының3/2 қазақтардың өздері құрайтын боладыдеп жорамалданған [6,8 б].
Халқымыздың саны2000 жылы 15.000.000 млн. адамғажетті, ал енді 1-шікестеде көргендей, халқымыздыңсаны осындай қарқынмен көбейсе2030 жылы 20.000.000 млн. жетеміздеген үміт бар. 2015 жылғы статистика комитетінің ресми мәліметтеріне сүйенсек, Қазақстан Республикасының жалпыхалқы саны 17 417 673 адам, соның ішінде қазақтар 11 497 349 адамды құрайды, яғни 66 пайыз. Сонын ішінде, біздің өлкебойынша жалпы халық саны 755 778 мың адам, қазақтар 380 176 мың адам, яғни 50,3 пайыз,ал менің ата-анам туғанжерінде, Баянауыл ауданында 27 443 мың адам, соның ішінде қазақтар 24 516 мың адам, яғни 89,3 пайызды көрсетті. Өте қызықты мәлімет [3 ,8 б].
Халықнама деген қашанда ұзақ әңгіме. Оны Қазақстанның қазіргі халықнамалық ахуалын қысқаша талдап көрейін:
1. Қазақстанның демографиялық ахуалы қиын ба? Бұл ең басты сұрақ. Елдің демографиялық жағдайы нашар деп бірнеше түрлі жағдайда айтады:
А) Елдегі халық саны жыл сайын азайып келе жатқан жағдайда: Қазақстан халқы жыл сайын артып келеді (жылына 200 мың адамға көбейеді, яғни бес жыл сайын 1 млн адам қосылып отырады), мысалы 2030 жылы Қазақстан халқы 20 млн-ға, ал 2050 жылы 25 млн-ға (қазір 15,5 млн) жуықтайды. Бұл - оң көрсеткіш.
Ә) Елдегі жергілікті халықтың пайыздық өлшемі азайып бара жатқан жағдайда: бұл өлшемге келсек, Қазақстанда қазақтардың пайыздық өлшемі жыл сайын артып келеді. 2020 жылы Қазақтар Республика халқының 70 пайызынан асса, 2040 жылы қазақтар Республика халқының 80 пайызына жететін болады (қазір 60 пайыз). Бұл да - оң көрсеткіш.
Б) Қазақстан халқын тез көбейіп келе жатыр деп айтуға келмейді. Бұл да оң көрсеткіш дейік, дегенмен өсім бұдан жоғары болуы керек еді. Сондықтан Қазақстан: біріншіден, елдегі табиғи өсімді қолдауы керек; екіншіден, оралмандарға бөлінетін квотаны арттыра беруі қажет. Үшіншіден көшіп жатқан өзге ұлт өкілдерін жібермеу күш салып, қайта көшіп келіп жатқандарда қолдауы тиіс. Қазір Қазақстан экономикасының жыл сайынғы орташа өсімі 9 пайыз болса, халықтың өсімі 2 пайыз болып отыр.
В) Елдегі халықтың орналасу тығыздығы әр аймақта, әр шекараның маңында әркелкі болған жағдайда: Оңтүстікте халық тығыздау, басқа аймақтарда сиректеу екені болмаса, Қазақстанда бұл көрсеткіш барынша біркелкі. Бұл - оң нәтиже. Алайда халық солтүстік облыстарға қарай жылжуы керек еді, осыны ескергенде, Астананы көшіру демографиялық тұрғыдан оң шешім болды.
Г) Елдегі халықтың орташа өмір сүру ұзақтығы тым төмен болғанда және халықтың орта жасы тым кәрі болғанда. Қазақстандағы адамның орташа өмір ұзақтығы өте төмен (әлемде 122 орын). Бұл - оң нәтиже емес. Алайда таяу болашақта әл-ауқаты жақсаруға байланысты арта береді деген үміт бар. Халықтың орта жасы шамамен 23 жаста. Бұл - оң нәтиже. Қазақ - еліктегіш халық. Бұл оның осы жастығынан [5,10б]..
2. Қазақстанның демографиясындағы оң көрсеткіштерге тоқталған едік, енді теріс (қауіпті) көрсеткіштерді анықтайық:
А) Халықтың демографиялық жағдайы қиын деп айтады, егерде сол халықтың көп пайыздық мөлшері өз ана тілін білмейтін болса және қолдайтын мемлекеті жоқ болса. Себебі тілі жоғалған халық өзі де жоғалады. Қазір Қазақстанның өз мемлекеті бар. Қазақ тілі Заң жүзінде қолдау тауып отыр делік. Алайда Қазақстандағы қазақтың 30 пайызы (3 млн-ға жуық адам) өз ана тілін білмейді. 250 жылдан аса уақыт отаршылдықта болған халық үшін түсінуге болатын көрсеткіштер болғанымен, бұл әрине оң нәтиже емес. Соңғы 15 жылда бұл жағдай ептеп түзеліп келеді деп есептейік. Сонда да қазақ тілін меңгерушілер санының көңіл-көншітерлік жағдайда емес екені ең көкейкесті және қиын күйінде қалып отыр.
Б) Демографиялық жағдай қиын деп айтылады, егер сол халықтың көп бөлігі шет елдерге бытырап кеткен болса және олар басқа халықтарға сіңіп азайып бара жатқан болса. Қазақстанда 9 млн қазақ тұрады, шетелдерде шамамен 4,3 млн қазақ тұрады. Бұдан шығатын қорытынды - елдегі қазақтың тең жартысындайы өзінің тарихи Отанынан шетелдерде тұрады. Бұл - оң көрсеткіш емес. Жер шарына тарыдай шашырап кетуіміздің және шекара бөлгенде арғы жақта қалып, көрші ауылдағылардың бірі шетелдік болып шыға келуіміздің де тарихи себептері бар. Алайда әлемде тек өз қандастарын арнайы квотамен жинап отырған жалғыз-ақ ел бар (жасанды мемлекет - Израильді қоспағанда): Ол - Қазақстан. [6,7 б].
Халық бұрын пайда бола ма, әлде ұлттың мемлекеті бұрын пайда бола ма. «Әрине, халық, ұлт қой» дейді қисынды ойлар бірауыздан. Халық пен Ұлт қалыптасады, сосын олардың мемлекеті орнайды, не ойландыратыны бар екен. Алайда Тарих атамыз олай емес болуы да мүмкін екенін, тарихтың жолы мың бұралаң қым қиғаш екенін көрсетеді. Бір ақиқат бар: мемлекет пайда болғанда оның құрайтын халқы аспаннан түспейді ғой. Сонымен, халқымыздың саны көбейсін және болашақ ұрпақ дені сау, көңілі сергек, ақыл-ойы ұшқыр болсын десек ана мен бала денсаулығын нығайту, неке беріктігін сақтау, жас отауларға әлеуметтік-тұрмыстық жағдай жасау, жұмыспен қамту, рухани байыту сияқты шараларды кешенді жүзеге асыру міндеттері тұрғанын айтқан орынды деп есептейміз. Бұл – елім, жерім, халқым деген ғалым, саясаткер, қоғамтанушылардың ортақ тұжырымы. Біз де бұл ұсыныс, пікірлерге толығымен қосыламыз. «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» – дегендей, азаймай, азып-тозбау үшін ұрпақтарымызды өсіріп, отбасымызды нығайтайық, іргеміз берік, шаңырағымыз шалқақ болып, түтініміз түзу ұша бергей! [6,1 б].
Әдебиеттер тізімі:
1. Әбсаттаров Р.Б. Әлеуметтану. Алматы. 2003
2.Википедия. Қазақтар.
3. Қазақстан Республикасының статистикакомитеті
4. Қазақстан және оның аймақтары. № 5 – 2000 жыл. Алматы. 2000.
5. Қазақстанөңірлері бойынша халықтың экономикалықбелсенділігі. 1995- 2004. Алматы. 2005
6. Қазақ қайтсе көбейеді? Алматы.2006
7. http://countrymeters.info/ru/Kazakhstan
