МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ ІШКІ АУДИТТІ ЖЕТІЛДІРУ
Джумабаева Ә.С
магистрант, 1-курс
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана қ.. Қазақстан Республикасы
E-mail::lanvin_30@mail.ru
Қазақстан Республикасының президенті «Қазақстан-2050» атты стратегиясында әлемдік деңгейдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына ілігу туралы өз халқына жолдауында атап өткендей, еліміздің дамуындағы жаңа қадам жасау қарсаңында, қарқынды дамып келе жатқан қоғамның іргетасы тек қана осы заманғы, бәсекеге қабілетті және ашық нарық экономикасы бола алады. Қазақстанның әлемдік деңгейдегі қабілетті 50 елдің қатарына кірудің ең маңызды қадамы әлемдік экономикаға кіруі болып табылады. Сол себепті мемлекетті дамыту процесінде бухгалтерлік есепке алу, қаржылық есеп беру мен аудит жүйесін қарқынды дамыту ерекше өзектілікке айналады, өйткені бухгалтерлік есепке алудың, қаржылық есеп берудің және аудиттің мақсаты басқару шешімдерін қабылдау үшін мүдделі пайдаланушыларды экономикалық ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады [1].
Отандық және әлемдік тәжірибе көрсеткендей, аудиторлық қызметтерге мұқтаждық мынадай жағдайларға байланысты туындады:
⎯ осы ақпаратты пайдаланушылармен (меншік иелерімен, инвесторлармен, кредит берушілермен) жанжал болған жағдайда әкімшілік тарапынан дәйексіз ақпарат беру мүмкіндігімен;
⎯ қабылданған шешімдер салдарларының ақпарат сапасына байланыстылығымен;
⎯ ақпаратты тексеру үшін арнайы білімнің болуы қажеттілігімен;
⎯ ақпаратты пайдаланушылардың ақпарат сапасын бағалау үшін оның көздеріне қол жетімділігінің ішінара болмауымен.
Мемлекеттік басқару жүйесін реформалау мен жаңғырту кезеңінде атқарушы билік органдарының алдына қойылған мақсат ретінде бөлінетін ресурстарды ұтымды пайдалануды атап кетуге болады .Табиғи ресурстар мемлекет меншігіне жатады және ел экономикасы үшін олардың маңызы зор. Табиғи ресурстарды басқару Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқарудың жалпы тетігінің ажырамас бөлігі және маңызды құрауышы болып табылады. Жалпы мемлекеттік басқару реформасы шеңберінде табиғи ресурстарды басқарудың түбегейлі жаңа жүйесін енгізу қажет.
Табиғи ресурстар экономиканың өсуін, ауқымды сыртқы экономикалық және сыртқы саяси уағдаластықтарды қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының маңызды стратегиялық басымдығы болып табылады. Олар қазіргі және болашақ ұрпақтың игілігіне пайдаланылуы тиіс.
Табиғи ресурстарды басқару, оларды есепке алу, қорғау, жалпы мүдделерде пайдалану мемлекеттік басқаруды дамытудың жалпы бағыттарына сәйкес, сол сияқты озық халықаралық практикаларды, әлемдік және өңірлік талаптарды ескере отырып, тиімді жүзеге асырылуы тиіс [2].
Мемлекеттік қаржылық бақылаудың функционалдық мақсаты қаржы саясаты мен мемлекеттің қауіпсіздігін табысты іске асыру, экономиканың барлық салаларында ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету болып табылады [3]
Осыған байланысты бюджеттік қаражаттың негізгі әкімшілері жүргізетін ішкі бақылауды ұйымдастыру мәселесі өзекті болып отыр, оның бір бағыты мемлекеттік басқару секторында ішкі аудитті дамыту болып табылады. Ішкі аудиттің миссиясы мемлекеттік органның стратегиялық және бағдарламалық құжаттарда көзделген тікелей және түпкілікті нәтижелерге қол жеткізуін, мемлекеттік органдардың қызметін ұйымдастырудың ішкі процестерінің тиімділігін, оның ішінде оларға бекітілген функциялардың орындалуын, көрсетілетін қызметтердің сапасын талдау болып табылады. Ішкі аудитке үлкен көңіл бөлінеді, өйткені ол ішкі аудит жүйесінің түрлі элементтеріне тиімді бақылауды арттыру мүмкіндіктерін анықтауға арналған құрал болып саналады. Ішкі аудит - ұйымдағы істердің жай-күйі туралы басшыларға қосымша тәуелсіз ақпарат көзі, ұйымның қызметін жетілдіруге және оның жұмысының тиімділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдауға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік сектордағы ішкі қаржылық аудиттің өз ерекшеліктері бар және мемлекеттік функциялардың (мемлекеттік қызметтерді көрсету), сондай-ақ мемлекеттік басқару органдарының қызметінің ерекшеліктерін (мысалы, құпиялылық) есепке алуды талдауды қамтиды. Өкінішке орай, бүгінгі күні ішкі аудит көбінесе "постаудитке" бағытталған, өйткені ол негізінен Қазақстан Республикасының бюджет және өзге де заңнамасының, сондай-ақ ұйымның ішкі нормативтік құжаттарының жасалған бұзушылықтарын анықтау және жою мақсатында жүргізіледі. Ішкі қаржылық аудиттің әртүрлі әдістерін қолданып, мемлекеттік мекеменің аудиттелетін бөлімшесінің қызметінде ауытқулардың ол үшін белгіленген қызметтің стандарттарынан немесе бекітілген технологиялық ережелерден және осы ауытқулардың орындалатын қоғамдық функцияның сапасына қалай әсер етуі мүмкін екендігін анықтау қажет.
Халықаралық аудиторлық стандарттар терминдерінің ішкі аудит субъект ішіндегі бағалау қызметі ретінде ұйымға арналған қызмет ретінде анықталады. Кәсіби бухгалтерлерге арналған Әдеп кодексіне сәйкес ішкі аудит қызметі, атап айтқанда, бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерінің барабарлығы мен тиімділігін зерттеуді, бағалауды және мониторингті қамтиды.
ІАҚ міндеттері:
1) мемлекеттік органның стратегиялық құжаттарының, аумақтарды дамыту бағдарламаларының мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізілуін талдау;
2) қаржылық және басқарушылық ақпараттың сенімділігі мен дұрыстығын, мемлекеттік органның қызметін ішкі ұйымдастыру процестерінің тиімділігін, көрсетілетін мемлекеттік қызметтердің сапасын, мемлекет активтерінің сақталуын талдау, бағалау және тексеру [4].
Шетел ғалымдарының ішкі аудит туралы бірнеше пікірлерін мысалға келтірсек, А.Д. Шеремет және В.П. Суйцтың еңбектерінде ішкі аудит ұйымның өзі туралы ғана емес, сонымен қатар менеджерлердің есептерінің дұрыстығы мен дәлдігін растайды делінген. Ю.Н. Воропаеваның айтуынша, ішкі аудит сыртқы аудиттің (сыртқы пайдаланушыларға ресми баяндама ұсынуды қоспағанда) функциясын қайталауы мүмкін немесе оны құрған басқарушы орган анықтаған функциялар мен міндеттердің кеңейтілген ауқымы болуы мүмкін деген пікір айтылған [5].
Ішкі аудиттің халықаралық теориясында және практикасында оны дамытудың екі бағытын бөліп қарастырамыз. Осы салалардың біріншісі ресурстарды пайдаланудың тиімділігін және мақсаттарға жетуді көрсететін аудиторлық жүйеде сапалы индикаторларды енгізуді қамтиды. Бұл бағыт жиі «жақсы басқару» (Good Governance), «өнімділік аудиті» (Performance audit), «тиімділік аудиті» терминдерінде көрінеді. Екінші бағыт нормативтік құқықтық актілердің сақталуын қадағалауға, бухгалтерлік есеп жүйесін жетілдіруге және қаржылық есептілікті құруға бағытталған [6].
Халықаралық кәсіби стандарттар ұсынымдарына сәйкес келесі бағыттар бойынша ішкі аудитті жүргізу ұсынылады:
⎯ бақылау;
⎯ тәуекелдерді басқару;
⎯ басқару тиімділігін көтермелеу.
Қазіргі кезде ішкі аудиттің негізгі құралы тәуекелге негізделген басқару тұжырымдамасы болып табылатынын атап өткен жөн. Бұл құрал бақылаушы мен процестердің жоқтығы немесе бұзылуынан маманның кездейсоқ қателігін тексеру кезінде анықтауға мүмкіндік береді. Ішкі аудиттің негізгі проблемасы ішкі аудиттің барлық жүйесінің кадрларын теориялық және практикалық кәсіби даярлаудың жеткіліксіз деңгейі болып табылады, бұл ішкі аудиттің әлсіз қаржы-ресурстық қамтамасыз етілуін қиындатады. Нәтижесінде ішкі аудит органының біліктілігі төмен қызметкерлері жүргізетін сапасыз ішкі аудитті жүзеге асыруға байланысты көптеген проблемалар туындайды. Тәжірибе ішкі аудит органдары ішкі аудиторлардың біліктілігін тұрақты негізде арттыру қажеттігін дәлелдейді. Бұл ретте біліктілікті арттыру жоспарын нақты ұйым үшін өзекті, пайдалы және маңызды, сондай-ақ ішкі аудит қызметкерлерінің өз міндеттерін табысты орындауы үшін, оның ішінде мемлекеттік және ағылшын тілдерін білуін жетілдіру бойынша қажетті мәселелердің кең ауқымы бойынша жаңалықтарды ескере отырып, жыл сайын бекіту қажет. Кемшіліктерді немесе бұзушылықтарды анықтау, бақылаудың жоқтығы немесе дұрыс жұмыс істемеуіне байланысты жаһандық проблемалардың қаупін тудыруы мүмкін және бұл тәуекел процесті түсіну себептерін терең талдауды қажет етеді. Ішкі аудиттің тағы бір бағыты - басшылықтың қызметін жетілдіру. Осыған байланысты, мемлекеттік органдарда ішкі аудиттің орындалуын тәжірибе жүзінде енгізу қажет бағыт тиімділік аудиті болып табылады. Мемлекеттік органға жүктелген міндеттерді орындау үшін алынған мемлекеттік қаражатты пайдаланудың тиімділігін анықтау үшін қажет. Ішкі аудиторлар жұмысқа мұқият қарау және адал және құзыретті маманға тән дағдыларды қолдану керек. Алайда, кәсіби ілтипат қателердің туындауын жоққа шығармайды, осыған байланысты тәжірибелі қызметкерлер нақты салада қажетті құзыреттілігі мен тәжірибесі жоқ қызметкерлерге жетекшілік етуі тиіс. Ішкі бақылаудың тиімді жүйесін құру үшін қойылған мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізудің ақылға қонымды кепілдігін қамтамасыз ететіндей, әрбір ұйымның қызметіне тән ішкі және сыртқы тәуекелдерді қамтитын, олардың рұқсат ету деңгейі шегінде тәуекелдерді басқару процесін ұйымдастыру қажет.
Мемлекеттік қаражатты пайдаланудың тиімділігіне аудит мынадай элементтерді қамтиды:
- операциялардың нақты нәтижелеріне қол жеткізу үшін жұмсалған мемлекеттік қаражатты пайдалануды үнемдеу;
- еңбек, қаржы және басқа да ресурстарды пайдалану процесінде өнімділікті, сондай-ақ ақпараттық жүйелер мен технологияларды пайдалануды тексеру;
- Мемлекеттік қазынашылық органға жүктелген міндеттерді күшейтуге бағытталған іс-шаралардың тиімділігін тексеру, оған бөлінген ресурстардың көлемін ескере отырып, жоспарланған көрсеткіштермен салыстырғанда нақты нәтижелерге қол жеткізу.
Қол жеткізілген нәтижелерді алдын ала анықталған өлшемдермен салыстыру тиісті қызметтің тиімділігін бағалаудың кешенді көрсеткішін есептеуге, сондай-ақ осы қызметке ең үздік нәтижелерге қол жеткізу немесе шығындарды оңтайландыру жолдарын ұсынуға мүмкіндік береді. Тиімділік аудиті бақылау қызметінің неғұрлым прогрессивті бағыттарының бірі болып табылады деп айтуға болады, бірақ ол басқару нәтижелілігінің көрсеткіштері, бюджет қаражатын пайдаланудың экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері және материалдық ресурстарды пайдаланудың ұтымдылық (үнемділік) көрсеткіштері сияқты тиісті көрсеткіштерді қалыптастырмай толық көлемде қолданыла алмайды. Осылайша, мемлекеттік органдардағы ішкі аудит жүйесі мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру тиімділігінің аудитіне және тәуекелдер аудитіне бағытталуы тиіс. Қарастыратын міндеттер шеңберін белсенді кеңейте отырып, ішкі аудит мамандары аудиторлық қызметті қолдаудың автоматтандырылған жүйесін енгізуді объективті түрде қажет етеді. Ақпараттық-техникалық шешімдер аудит және есептілік бағдарламаларын әзірлеуге уақытты оңтайлы үнемдеуге, құжаттау процедураларын құрылымдауға, аудиторлық тапсырмаларды орындау үшін ресурстарды кәсіби тұрғыда бөлуге мүмкіндік береді. Электронды деректер базасын құру, ішкі аудиторлардың дағдылары мен құзыреттерін дамытуға бағытталған тиімді кадр саясаты ішкі аудиттің сапасын жақсартуда маңызды болып келеді.
Осылайша, бүгінгі таңда ішкі аудит мемлекеттіңи дамуында өте маңызды факторға айналды. Ішкі бақылау және аудит функциялары айтарлықтай күрделенді: бухгалтерлік қателерді іздеумен айналысатын кеңсе қызметкерлерінің орнына операциялық шешім қабылдаушы менеджерлер, сондай-ақ тәуекелдерді басқаруда жәрдемдесетін консультанттар пайда болды. Осы саланың мемлекеттік сыртқы аудит органдарымен өзара іс-қимылы күшейе түсті, оны реттеуде корпоративтік секторда қолданылатын тәсілдер белсенді қолданыла бастады. Халықаралық стандарттар базасында ұйымдастырылған Мемлекеттік қаржы саласында тиісті ішкі бақылау мен аудиттің болуы қазір өркениетті қоғамдастыққа тиістіліктің қажетті атрибуты ретінде қарастырылады. Жаңа жүзжылдықта мемлекеттік ішкі аудитор мамандығын жарқын болашақ күтіп тұр деп саналады.
Басқаша айтқанда, мемлекеттік басқару секторындағы ішкі бақылау мен ішкі аудит – қол жетпейтін құндылық емес, бұл қазіргі әлемдегі бюджет процесінің ажырамас және маңызды қажетті компоненті. Мұндай жүйелер мен қызметтердің жоқтығы бүгінгі күні мемлекеттік қаржының тиімділігіне елеулі теріс әсер етеді.
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы
2. "Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарын тиімді басқару және шикізат секторынан түсетін табысты пайдалану тұжырымдамасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы туралы
3. Щeгoрцoв В.A., Тaрaн В.A. Мирoвaя экoнoмикa. Мирoвaя финaнcoвaя cиcтeмa. Мeждунaрoдный финaнcoвый кoнтрoль: учeбник для вузoв. — М.: ЮНИТИ-ДAНA, 2005. — 528 б.
4. Ішкі аудит қызметтері туралы үлгілік ережені бекіту туралы Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2015 жылғы 30 қарашадағы № 599 бұйрығы
5. 17. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит: учебник. М.: ИНФРА-М, 2002. 448 б.
6. 10. Семенов Д.А. Внутренний контроль и внутреннийаудит в органах Федерального казначейства /Государственный контроль. Материалы Всероссийскойнаучно-практической конференции. Уфа: Белая река, 2006. б. 142—148.
7. Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 3 қыркүйектегі № 634 «Қазақстан Республикасында мемлекеттік аудитті енгізу тұжырымдамасын бекіту туралы» Жарлығы. http://adilet.zan.kz
Мемлекеттік басқарудың құралы ретінде ішкі аудитті жетілдіру
