Сабақтың тақырыбы: Ілініс .Ілініс құрылымы.
Мақсаты: Кіріспе. Ілініс .Ілініс құрылымын білу
Міндеттер:
1. Білімділік: Ілініс .Ілініс құрылымын үйрену
2. Дамытушылық: Оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру
3. Тәрбиелік: Өз бетімен жұмыс жасауға баулу
Сабақтың түрі: теориялық
Көрнекті оқу құралдары мен техникалық құралдар: Плакат, макет, слайд
САБАҚ БАРЫСЫ
I Ұйымдастыру бөлімі: Оқушылармен амандасу. Оқушылардың сабаққа қатысымын тексеру
II Тақырыпты түсіндіру
Жоспары:
1. Ілініс (сцепление)
2. Трансмиссия түрлері
3. Іліністтің жіктелуі
4. Іштен жану қозғалтқышың жұмыс циклдері
Ілініс (сцепление) мотордан трансмиссияны аз уақытта ажыратып және оларды өзара бірқалыпты қосу қызметін атқарады.
1 – иінді білік; 2 – тегергіш; 3 – жетектегі диск; 4 – қысатын диск; 5 – іліністің қаптамасы; 6 – қысқыш серппе; 7- иінтірек; 8 – қысқыш мойынтірек; 9 – іліністі қосқыш аша; 10 – жұмыс цилиндірі; 11 – түтік; 12 – басты цилиндр; 13 – іліністің басқышы; 14 – іліністің картері; 15 – тістрегіш; 16 – беріліс қорабының картері; 17 – беріліс қорабының білігі
1.1 – сурет – Гидравикалық жетекті ілініс механизмінің сұлбасы
Автомобильдердің көбінде фрикционды ілініс пайдаланылады. Мұндай іліністің жұмысы үйкеліс күшін пайдалануға негізделген. Үйкелуші беттер, негізінде, дискілер. Берілетін бұраушы моментінің шамасына жөне дискінің диаметріне байланысты үйкелісетін элементтердің саны әр түрлі болады. Сондықтан ілініс бір дискілі және екі дискілі болуы мүмкін.
Автомобильдің жетекші дөңгелектеріне мотордың айналу моментін трансмиссия жеткізеді. Ол айналу моменті мен айналыс жылдамдығын өзгертіп, жетекші дөңгелектерге таратады. Трансмиссия беріліс санын өзгертеді. Ол мотордың иіндібілігі айналу жиілігінің жетекші дөңгелектер айналу жиілігіне катынасына тең.
Тартымдылық күші қозғалысқа кедергі күштерді - жол бетінің кедергі күші, ауаның кедергісі, биікке көтерілу кедергісі және екпін алу күші. Қозғалыста кедергі күштер өзгеріп отырады. Соған сәйкес жетекші дөңгелектерде тартымдылық күш те өзгеріп отыруы тиіс. Тартымдылың күш жетекші дөңгелектердің жолмен үйкелісімен шектеледі. Ең жогарғы тартымдылық күш автомобильдің барлық дөңгелегіне жетек барғанда жүзеге асуы мүмкін. Қатты төсеніш жолда жүру үшін автомобильге екі жетекші дөңгелек жеткілікті.
Трансмиссия түрлері:
- механикалық;
- гидравликалық;
- электрлі;
- құрамалы.
Трансмиссия – қозғауыштың білігінен жетекші дөңгелектерге айналдыру моментін жеткізеді және түрлендіреді.
Трансмиссияға кіретіндер: ілініс (сцепление), беріліс қорабы, карданды беріліс, басты беріліс, дифференциал және жарты осьтер.
Іліністер механикалық және гидравликалық болып бөлінеді. Электрлі іліністер сирек кездеседі. Механикалық ілініс бір және бірнеше дискілі болады. Беріліс қораптары сатылы, сатысыз, гидравликалық және автоматты болып белінеді.
1.1 – сурет– Автомобильдің моторлары мен жетекші дөңгелек білікерінің орналасуы.
а, б, г - мотор автомобильдің алдында немесе; в - артында орналасқан, жетекші дөңгелектер; б – алдыңғы; в - артқы немесе г - екі білікте де орналасқан; 1 – радиатор; 2 – мотор; 3 - жетекші біліктер; 4 - дөңгелектер.
Дөңгелек формуласы 4x2 автомобильдер үшін жиі қолданылатын схема, моторы алдында орналасқан, артқы дөңгелектері жетекші және орталық бойлық оське негізгі трансмиссия бөлшектерін орналастырған («Волга», ГАЗ - 53, МАЗ - 5335 және басқалар).
Схемасы 4x2 жеңіл автомобильдердің механикалық трансмиссиясы әр түрлі болады. Мысалы, артқы дөңгелегі жетекші және мотор артында ЗАЗ - 968 М «Запорожец» автомобилі (9.1 сурет, в-нұсқасы) немесе алдыңғы жетекші дөңгелек және мотор алдында автомобиль ВАЗ - 2108 секілді (9.1 сурет, б-нұсқасы). Бұндай трансмиссияда карданды беріліс қорабы мен жетекші белдік арасында болмайды. Ал жетекші дөңгелектерге беріліс жартылай осьтер арқылы емес, карданды арқылы жүргізіледі. Жетекші басқарушы дөңгелектерге жетек тең бұрыштық жылдамдықты карданды беріліс арқылы жет-кізіледі.
«Нива» сияқты Ресей және шетел автомобильдерінде 4x4, 6x4, 6x6 схемалары қолданылады.
Ілініс мотор мен трансмиссияны уақытша ажыратуға және оларды кайтадан қосуға арналган.
Трансмиссия мотор мен жетекші дөңгелектер арасындағы байланыс сипатына қарай механикалық, гидрокөлемдік, электрлік және,. құрамалы (гидромеханикалық, электро-механикалық) болып бөлінеді.
Ілініс – жұмысы сырғанаудың үйкеліс күшінің әрекетінде (фрикцион-дық муфта) негізделген механизм; айналу моментін беру үшін тағайындал-ған.
Әдетте «ілініс» термині іштей жану қозғалтқышының беріліс қорабы-мен қосылысын қосу немесе ажырату үшін тағайындалған көлік құралының трансмиссиясының компонентіне жатады. Іліністі Карл Бенц ойлап тапқан.
Ілініс қозғалтқыштың иінді білігін автомобильдің күштік берілісімен уақытша ажырату үшін қызмет етеді, бұл беріліс қорабында тегершіктерді (шестерня) ауыстыру кезінде және автомобильдің толық тоқтағанына дейін тежеу кезінде қажет. Одан басқа, ілініс сазды түрде (жұлқылаусыз) орнынан қозғалуға мүмкіндік береді.
Іліністің басқышынан (педаль) күш механизмге механикалық (иінтіректік (рычаг) немесе арқандық (торос)) немесе гидравликалық жетекпен беріледі.
Ілініс басқышына басу (қысу, ажырату) іліністің дисктерін айырады, нәтижесінде олардың арасында бос кеңістікті қалдырады, ал басқышты жібе-ру (қосу) жетекші мен жетектелетін дисктерді тығыз қысуға алып келеді.
Қосылған ілініс кезінде айналу моменті иінді біліктен сермерге (маховик), содан кейін іліністің себетіне (кожух) және пластиналық серіппелер арқылы жетекші (қысқыш) дискке беріледі. Үйкеліс күштерінің арқасында, сермерден (маховиктен) және жетекші қысқыш дисктен айналу моменті олардың арасында қысылған жетектелетін дискке беріледі, оның күпшегі (ступица) беріліс қорабының жетекші білігімен оймакілтік (щлицтік) қосылысқа ие.
Іліністі ажырату үшін басқышқа (педаль) басады, ол тартқыштар мен иінтіректер (рычаг) жүйесі арқылы ашаға (вилка), муфтаға, иінтіректерге (рычаг) күшті береді және сұққы (палец) жетекші басқыш дискті артқа қарай апарады. Бұл кезде серіппелер қысылады және жетектелетін дискті босатады, оның екі жақтары бойынша саңлаулар түзіледі. Қосдискілік іліністе қажетті саңлауларды қамтамасыз ету үшін жетекші мен жетектелетін дисктер арасында ажыратылған күйде ығыстыру (отжимной) серіппелер мен аралық дисктің реттеуіш бұрандаға (болт) бар. Басқышты (педаль) бірқалыпты жіберу кезінде қысқыш серіппелер ажырату механизмінің барлық бөлшектерін алғашқы орнына қайтарады, жетектелетін диск жетекші (қысқыш) диск пен сермерге (маховик) қысылады.
Іліністің жетектелетін дискі серіппелік пластиналары бар дисктің өзінен тұрады, пластиналарға бір-бірінен тәуелсіз екі фрикциондық жапсыр-малар (накладка) тойтарылған немесе жапсырылған. Жапсырмалардың мұндай бекітуі ажыратылған ілініс кезінде олардың айырылысын қамтамасыз етеді, іске қосу кезінде серіппелік пластиналар, бірқалыпты қосылуын қамтамасыз ете отырып, біртіндеп қысылады. Ілініс дискінің орталық бөлігі – күпшек (ступица) – оймакілтік (шлиц) қосылысқа ие және беріліс қорабының бірінші білігі бойынша жылжиды. Күпшек (ступица) дискпен, демферлі серіппелер мен айналмалы тербелулерді өшіргіштің (гаситель) фрикциондық шайбалары (суреттен көрінеді) арқылы, жылжымалы қосылған. Олар айналу қозғалтқыштан жетекші дөңгелектерге және кері беру кезінде айнымалы жүктемелер мен масса инерциясының әсерінен шарасыз пайда болатын, айналу моментінің тербелістерін тегістеу үшін қызмет етеді. Кейбір жағдайларда бұл тербелістер біліктердің сынуына алып келуі мүмкін.
Іліністі келесідей жіктейді:
· Басқару тәсілі бойынша – механикалық, гидравликалық, электрлік немесе құрамдастырылған (комбинированный) жетегі (мысалы, гидромеханикалық) бар ілініс.
· Үйкеліс түрі бойынша – құрғақ (фрикциондық жапсырмалары (накладка) ауа ортасында жұмыс істейді) және сулы (майлы ваннада жұмыс істейтіндер).
· Іске қосу тәртібі бойынша – үнемі тұйықталған және үнемі емес тұйықталған.
· Жетектелетін дисктердің саны бойынша – бір-, екі- және көпдискілік.
· Басқыш серіппелерінің типі мен орналасуы бойынша – бірнеше цилиндрлік серіппелердің басқыш дисктің перифериясы бойынша орналасуымен және орталық диафрагмалық серіппемен.
· Айналу моментінің беріліс ағындарының саны бойынша – бір және екі ағындық (мысалы, 1: қозғалтқыш → АБҚ (айынымалы беріліс қорабы) және 2: қозғалтқыш → қуаттылықты таңдау білігі).
III Тақырыпты бекіту
1 Іліністің тағайындалуы қалай?
2 Іліністің қандай жетектегі және жетекші бөліктері бар?
3 Іліністің жетекші дискіден жетектегі дискіге айналу моментінің берілісі қалай жүзеге асады?
4 Іліністі қосу және сөндіру қалай жүзеге асады?
IY Үйге тапсырма: Слайд құру
